Погляд на дабрачыннасць у святле каталіцкага сацыяльнага вучэння дапамагае справіцца з распаўсюджанымі ў грамадстве функцыянальнымі міфамі на гэтую тэму. Права на прыватную ўласнасць лічыцца першым з усіх правоў (Mіф першы). У сувязі з гэтым лічыцца, што дабрачынная дзейнасць з’яўляецца выразам ласкі праз дабрачынца (Міф другі) ці таксама любові да іншых (Міф трэці).

Каталіцкае сацыяльнае вучэнне прапануе зусім іншы падыход. Давайце крок за крокам прасочым, як яно хоча ператварыць мысленне сучасных людзей, якое абапіраецца на шкодныя стэрэатыпы.

Міф першы: мой даход належыць толькі мне

Адпраўной кропкай для каталіцкай сацыяльнай рэфлексіі з’яўляецца прынцып універсальнага прызначэння дабра. У адным з найбольш важных дакументаў Другога Ватыканскага Сабору, канстытуцыі Gaudium et spes, айцы Сабора прыйшлі да пераканання, што “Бог прызначыў зямлю з усім, што яна ўтрымлівае, для выкарыстання ўсіх народаў і нацый, так, каб створанае дабро дахадзіла да ўсіх у добрай колькасці – у духу справядлівасці, якая злучаецца з любоўю” [1]. Такая адпраўная кропка паказвае, што права агульнага выкарыстання даброт павінна быць прызнана першым ў адносінах да права ўласнасці. Іншымі словамі, “права ўласнасці знаходзіцца на службе рэалізацыі права кожнага чалавека на выкарыстанне дабра”.

Так што права ўласнасці не з’яўляецца абсалютным і недатыкальным, як адзначыў у сваёй сацыяльнай энцыкліцы Ян Павел II: “Хрысціянская традыцыя ніколі не падтрымлівала гэтае права як абсалютнае і недатыкальнае. Яна заўсёды разумела яго ў больш шырокім кантэксце агульнага права ўсіх для выкарыстання дабротаў усяго створанага: права на прыватную ўласнасць як падпарадкаванае праву агульнага карыстання, універсальнаму прызначэнню дабротаў” [2]. Касцёл, вядома, падтрымлівае індывідуальнае валоданне, але не пагаджаецца на тое, каб права на прыватную ўласнасць – вытворнае ў адносінах да паўсядзённага прызначэння дабротаў – разглядалася як абсалютнае.

Такім чынам, не спрачаючыся з законам аб уласнасці, і нават сцвярджаючы яго, каталіцкае сацыяльнае вучэнне на першае месца ставіць правіла ўрэгулявання маёмасці, якому служыць павінны абавязкі, акрэсленыя для ўладальнікаў. “Трэба адштурхнуць, – кажа аўтар кнігі Каталіцкага Сацыяльнага Вучэння, – ліберальную канцэпцыю ўласнасці, у адпаведнасці з якой чалавек можа мець даброты, якія з’яўляюцца яго ўласнасцю, у цалкам неабмежаванай і свабоднай колькасці, свабоднай ад любых абавязацельстваў” [3]. Сярод розных абавязкаў прыватнага ўласніцтва ўласнікі маральна абавязаны перадаць залішні даход для законных патрэбаў (жыццёвых і звязаных з патрэбамі дзяржавы) на агульнаграмадскія мэты.

Ужо Пій XI сцвярджаў, што “свабодныя даходы – гэта тыя, якія не з’яўляюцца неабходнымі для годнага і прыгожага жыцця, і яны не могуць быць у вольным распараджэнні ўласніка. Наадварот, багатыя людзі ў строгім парадку абавязаны праяўляць міласэрнасць, дабрачыннасць і шчодрасць. Пра гэта пастаянна гаворыць Святое Пісанне і айцы Касцёла вельмі выразнымі словамі“[4]. Таму, калі сучасны свет хацеў бы заставіць свабоднай руку прадпрымальніка, Касцёл лічыць, што нават вольныя даходы не належаць ўладальніку, таму што ён падпадае абавязацельствам з боку іншых людзей.

Міф другі: дабрачыннасць – гэта ласка, а не абавязак

Бог прызначыў зямлю ўсім людзям для іх існавання, і гэты факт з’яўляецца асновай універсальнага прызначэння дабротаў зямлі. Такім чынам, прыватная ўласнасць павінна быць падпарадкавана ўніверсальнаму прызначэнню дабротаў і праву на агульнае іх выкарыстоўванне. Прыроду чалавечай уласнасці “лепш за ўсё апісвае паняцце ўладарства, мандат Бога” [5], таму што абсалютная ўласнасць належыць толькі да Бога. Уласнік з’яўляецца ўладаром як з Божага мандату, так і з мандату грамадскага дабра. Паводле Каталіцкага Сацыяльнага вучэння, прадпрымальнікі павінны памятаць, што яны распараджаюцца дабротамі, прызначанымі для ўніверсальнага выкарыстання, якія павінны прыносіць карысць не толькі ім, але і грамадству.

Клопат пра іншых будзе здзейснены рознымі спосабамі: праз стварэнне працоўных месцаў, прадастаўленне тавараў і паслуг, неабходных для прадстаўнікоў грамадскасці, а таксама праз дабрачыннасць. Хоць апошняя і не адносіцца да асноўных абавязкаў прадпрымальніка, а толькі з’яўляецца адной з многіх праяў клопату пра агульнае дабро: яна дазваляе задаволіць патрэбы іншых людзей і падтрымлівае тыя сацыяльна значныя справы, якія самі па сабе з’яўляюцца некамерцыйнымі. Аўтары саборнага дакумента, ссылаючыся на айцоў і настаўнікаў Касцёла, нагадваюць, што “людзі маюць абавязак дапамагаць бедным, і гэта не толькі з таго, што ў іх лішняе (…) Святы Сабор заклікае ўсіх, як асобаў, так і маючых уладу, каб памяталі пра тое, што кажуць айцы: “Накармі паміраючага ад голаду, бо калі не накарміў яго, то забіў” – і сапраўды дзяліліся ў меру сваіх магчымасцей".

Ян Павел II нагадаў, што Касцёл абараняе права на прыватную ўласнасць і адначасова гаворыць, што абцяжарвае яе “сацыяльная іпатэка”, або прымаецца як яе ўнутраная ўласцівасць сацыяльнай функцыі, якая мае аснову і абгрунтаванне менавіта па прынцыпу ўніверсальнага прызначэння тавараў” [ 7]. З гэтага пункту гледжання, відавочна шкода сучаснага міфу, якім з’яўляецца дабрачыннасць, якая разглядаецца не як грамадскі абавязак, які ўладальнік нясе ў дачыненні да членаў грамадства, але як ласка, якую ён можа, але не павінен сабе дазваляць.

Міф трэці: дабрачыннасць – гэта знак любові

Разуменне першага і другога міфа адносна лёгка дазваляе чытачу зразумець і трэці стэрэатып, які дабрачыннасць звязвае з любоўю да іншых. Не трэба абвінавачваць донара ў яе адсутнасці, але спачатку трэба спытаць, ці дабрачыннасць з’яўляецца не толькі выразам сацыяльнай справядлівасці, але і простай выплатай “сацыяльнай іпатэкі”.

Яшчэ святы Рыгор Вялікі адзначаў, што “калі мы даем бедным неабходныя рэчы, мы не робім асабістай ахвяры для іх, але мы даем ім тое, што належыць ім, сплачваем абавязак справядлівасці, а не робім дабрачыннасць” [8]. Айцы Другога Ватыканскага Сабору таксама падкрэслівалі, што “спачатку трэба задаволіць патрабаванні справядлівасці, каб не ахвяраваць ў якасці дароў любові тое, што і так належыць па справядлівасці” [9]. Яшчэ больш дакладна гэтую праўду фармулююць аўтары Катэхізіса Каталіцкага Касцёла, якія да вышэй згаданых словаў дадаюць настаўленне Св. Яна Залатавуснага (Хрызастома): “Не дапусканне бедных да ўдзелу у іх уласных дабротах азначае крадзеж і адабранне жыцця. Не нашы даброты, якія мы маем – яны належаць да бедных “[10].

Зыходзячы з гэтага, можна сказаць, што дабрачыннасць з’яўляецца абавязкам ў адпаведнасці з правіламі справядлівасці, або, іншымі словамі, занядбанне дабрачыннасці можа быць успрынятае як несправядлівасць ці нават дзейнасць супраць іншых членаў грамадства (крадзеж, забойства).

Ці ў гэтым выпадку міласэрнасць увогуле не звязана з любоўю? Клопат пра іншых – сцвярджае Катэхізіс Каталіцкага Касцёла – праяўляецца на практыцы справамі міласэрнасці,сярод якіх “міласціна, якую падаюць жабракам і якая з’яўляецца адным з сведчанняў братэрскай любові; яна з’яўляецца і праяўленнем справядлівасці, якая да спадобы Богу” [11]. Практыкаванне міласціны ў духу любові прыводзіць да таго, што мяжа меры дабрачыннасці рухаецца так, што не з’яўляецца толькі выразам справядлівасці, але і любові. Папа Бэнэдыкт XVI у сваёй сацыяльнай энцыкліцы заахвочвае да таго, каб на застацца толькі на спажывецкім і ўтылітарным поглядзе на жыццё, але уразумеўшы сваё ўласнае абдараванне праз Бога, адкрыцца для абдаравання іншых. Па словах Папы, “чалавек створаны для дару, які выражае яго і ўвасабляе яго трансцэндэнтнае вымярэнне” [12]. Аўтар энцыклікі заахвочвае да таго, каб адказаць на гэты дар падобным па сваёй бескарыслівасці адпаведным дарам для звышнатуральнага вымярэння чалавека. Тут дабрачынная дзейнасць знаходзіць сваю сувязь з любоўю.

***

Каталіцкае сацыяльнае вучэнне дазваляе змагацца з папулярнымі ў грамадстве міфамі, якія існуюць у галіне дабрачыннасці. Атрымліваецца, што перад законам аб прыватнай уласнасці стаіць прынцып універсальнага прызначэння тавараў, і, такім чынам, дабрачыннасць не з’яўляецца выразам ласкі, але абавязкам справядлівасці. І толькі тады звязана з любоўю, калі яна перавышае ўзровень справядлівасці.

Паводле http://www.grodnensis.by